Maria Ossowska: Wzór obywatela w ustroju demokratycznym

Page 1

Maria Ossowska: Wzór obywatela w ustroju

demokratycznym

Jakie cechy powinien posiadać dobry obywatel? Przeczytaj artykuł Marii Ossowskiej i

zastanów się, czy przedstawiony w nim sposób

rozumienia tego pojęcia jest ci bliski.

Stosunkowo niedawno socjologowie i teoretycy

kultury zwrócili należytą uwagę na doniosłość

wzorów osobowych dla kształtowania się kultury

jakiejś grupy społecznej w danym okresie. Każda

grupa ludzka hoduje sobie jakiś wzór człowieka czy

też jakieś wzory, które stanowią przedmiot aspiracji

jej członków. Bez zrozumienia tych wzorów trudno

zrozumieć kulturę, która się na nich modelowała, tak

jak trudno jest zrozumieć kulturę Anglii

współczesnej, jeżeli się nie pamięta, że kształtowała

się ona pod sugestią ciągle jeszcze aktualnego wzoru

gentelmana, do którego przeciętny Anglik pragnie

się i w ubieraniu, i w zachowaniu, i w swoim życiu

wewnętrznym upodobnić. Pewne ogólne wzory

nadawały barwę całym wielkim epokom, które je

wytworzyły. Starożytnej Grecji przypisujemy

ukształtowanie w eposie Homera wzoru wojownika.

Jej filozofowie wypracowali, ciągle jeszcze

przemawiający do wyobraźni, wzór mędrca. Rzym

narzucił wiekom późniejszym wzór obywatela (civis

romanus).

Średniowiecze,

nawiązując

starożytnego wzoru wojownika, ukształtowało wzór

rycerza. Z ascetycznych ruchów pierwszych wieków

chrześcijaństwa wyłonił się wzór świętego.

Odrodzeniu zawdzięczamy wzór dworzanina.

Rosnące na sile mieszczaństwo czasów nowożytnych

pracowało pod sugestią wzoru solidnego

mieszczanina. Ameryka współczesna aspiruje do

typu człowieka, który własną przedsiębiorczością i pomysłowością umie sobie zapewnić

dobrobyt (self-made man). Rosja Sowiecka stawia przed oczami obywatela wzór udarnika,

który, zamiłowany w pracy, swoją pasją produkcyjnego działania dla zbiorowości pragnie

jako

przodownik

porwać

sobą

współtowarzyszy.

Mamy jakieś wzory przed oczami, chcemy jakoś wyglądać i do kogoś się upodobnić nie zdając

sobie na ogół z tego sprawy. te wzory wielokrotnie zmieniają się w toku życia pod wpływem

lektury, kontaktów z nowymi, atrakcyjnymi ludźmi. Ktoś za młodu chce być don Juanem, a na

starość - gdy się wyszumi - mędrcem. Przymierzamy wzory, jak artysta dramatyczny

Wzór obywatela

W swoim głośnym artykule

„Wzór obywatela w ustroju

demokratycznym” Maria

Ossowska zestawiła listę

następujących cnót

obywatelskich, czyli dyspozycji

pożądanych w

demokratycznym

społeczeństwie:

1. aspiracje

perfekcjonistyczne

2. otwartość umysłu

3. dyscyplina wewnętrzna

4. tolerancja

5. aktywność

6. odwaga cywilna

7. uczciwość

intelektualna

8. krytycyzm

9. odpowiedzialność za

słowo

10. uspołecznienie

11. rycerskość

12. wrażliwość estetyczna

13. poczucie humoru

Page 2

przymierza w wyobraźni role, i nieraz równocześnie hołdujemy kilku.

Presja pewnych wzorów uwydatnia się jaskrawo w tzw. brązownictwie, jest to bowiem

proces retuszowania jakiejś postaci zwykle już zmarłej, ale czasem jeszcze żyjącej - tak, by

postać tę dociągnąć do wzoru, cieszącego się naszym szacunkiem. Kierunek, w jakim idzie

retusz, poucza o tym, czemu hołdował ten, kto - często w najlepszej wierze - dopuszczał się

drobnych czy większych fałszerstw w imię swoich upodobań i dobra bliźnich.

Oto w biografii wielkiego uczonego zaciera się starannie ślady jego miłostek. Najwidoczniej,

w mniemaniu brązownika, tylko pewien typ życia erotycznego przystoi uczonemu. Ktoś inny

w biografii męża stanu ukrywa jego odstępstwa od kościoła. Widocznie wierność kościołowi

należała do koniecznych atrybutów jego wzoru męża stanu. Oto siostra jednego ze znanych

poetów francuskich poddaje po jego śmierci starannej cenzurze jego listy. W rachunkach

brata, zawartych w korespondencji, dodaje przy końcu cyfr zera, żeby wyglądały efektownej.

Pewien stopień zamożności należy zatem do jej wzoru osobowego. Oto autor biografii o

wielkiej artystce dramatycznej - Helenie Modrzejewskiej - robi z kobiety, żyjącej życiem

bujnym i pełnym rozmachu jakąś Marynię Połaniecką oddychającą hasłami ,,Bóg i Ojczyzna".

Gromadzenie wiadomości o niezliczonych fałszerstwach, jakich się ludzie dopuszczali, żeby

dociągnąć kogoś do jakiegoś wzoru, jest niezmiernie dla badacza wzorów osobowych

pouczające. Niestety, niełatwo w wielu wypadkach dotrzeć do prawdy i stwierdzić

odchylenia

portretu

stosunku

oryginału.

Pojęcia wzoru osobowego nie należy mieszać z pojęciami pokrewnymi. Takim pojęciem

pokrewnym jest np. pojęcie tzw. stereotypu, wprowadzone do nauki przez amerykańskiego

socjologa W. Lippmanna. Mamy pewien stereotyp uczonego, stereotyp starej panny,

stereotyp Żyda itd. itd. Uczony to w mniemaniu ogólnym człowiek, którego charakteryzuje

nieporadność życiowa, roztargnienie, czystość uczuć i związana z nią pewna naiwność.

Wyobrażamy go sobie zwykle z brodą i w okularach. Te własności, które bywają na ogół w

danym środowisku przypisywane uczonemu, składają się na jego stereotyp. Stara panna,

wedle stereotypu, to istota zasuszona w swym zubożonym życiu uczuciowym, podatna na

skutek swego nienasycenia, do utraty równowagi psychicznej, skłonna brać ludziom za złe to,

czego

sama

nie

użyła.

Jak z tego widać, stereotyp gromadzi jakieś rysy podpatrzone w otoczeniu, nie stanowi

natomiast, jak wzór osobowy, przedmiotu aspiracji, który może wykraczać poza

doświadczenie. Stereotyp łatwo krzepnie i objawia tendencję do spóźniania się w stosunku

do rzeczywistości. Już dzisiejsze stare panny nie są podobne do starych panien z końca LXIX

w., kiedy to życie erotyczne i rodzinne stanowiły jedyny teren, na którym mogła wyżyć się

kobieta. Odnośny stereotyp jednak - nie dość plastyczny - ciągle jeszcze żyje. Uczony przestał

już dawno nosić brodę, a jego wrastanie w życie społeczne odejmuje mu różne rysy, które

charakteryzowały go, gdyż żył z dala od życia, zamknięty całkowicie w swoich naukowych

wizjach, a jednak musi nosić jeszcze - czasem nie bez zniecierpliwienia - swój stereotyp, jak

ubranie,

którego

wyrósł.

Grupy społeczne mają swoje wzory, swoje stereotypy, swoich bohaterów. Bohater jest

zawsze jakąś określoną osobą, mityczną albo realną, a jeżeli realną to zwykle nieżyjącą i

opromienioną jakąś legendą. Wzór osobowy może być wyprany z wszystkich rysów

Page 3

indywidualnych, choć bywa nim także jakaś postać konkretna, tak jak Chrystus stanowił wzór

dla Tomasza a Kempis. Bohater może stać się wzorem, ale nie musi. Bohaterskie życie

Herkulesa brane było za wzór przez romanse rycerskie średniowiecza, ale Joanna d'Arc,

odrywająca rolę narodowej bohaterki Francji, nie odgrywała nigdy w swoim kraju roli wzoru

osobowego. Tak tedy zakres wzorów osobowych i zakres bohaterów krzyżują się.

Wzory osobowe grają u różnych ludzi, a u tego samego człowieka w różnych okresach jego

życia, rolę rozmaitą. W swoich aspiracjach do świętości ludzie szli niegdyś tak daleko, że

zrywali wszelkie więzy rodzinne i lekceważyli wszelkie obowiązki obywatelskie, byleby tylko

upodobnić się do pewnego wzoru, który szanowania tego rodzaju obowiązków od nich nie

wymagał. Inni nie są skłonni naruszać dla swoich aspiracji perfekcjonistycznych całego

swojego życia osobistego. U jednego i tego samego człowieka aspiracje te bywają silniejsze w

okresie dojrzewania niż w późniejszych fazach życia. Można się często napotkać z opinią, że

zaabsorbowanie jakimś wzorem prowadzi nieuchronnie do jakichś form egoizmu. Opinia ta

nie jest słuszna. Wszystko zależy tutaj od charakteru wzoru, który kształtuje naszą osobę.

Jeżeli naszym wzorem jest typ człowieka, całkowicie oddanego sprawom bezosobistym,

wysiłek żeby ten wzór w sobie zrealizować bynajmniej ze sobą nie pociąga tego rodzaju

konsekwencji.

Wzory można zastać już gotowe, ich obecność stwierdzać i ich rysy w różnych materiałów

wyłuskiwać. Można je także projektować. Zadania, które sobie w tych rozważaniach

stawiamy, będą należały do tej drugiej kategorii, pragniemy bowiem zaprojektować i poddać

dyskusji pewien wzór dla człowieka, żyjącego w ustroju demokratycznym. Użycie słowa

,,demokratyczny" zmusza nas do pewnych wyjaśnień. Nie wdając się w rejestrację

wszystkich, już przysłowiowych, wieloznaczności tego terminu, przyjmiemy, tytułem

prowizorium, że przez ustrój demokratyczny rozumieć będziemy ustrój, w którym nie ma

uciskających i uciskanych, uprzywilejowanych i upośledzonych, ustrój, w którym jak

największa liczba obywateli pociągnięta jest do kształtowania życia zbiorowego, ustrój, w

którym w atmosferze swobody każdy rozwinąć może swoje możliwości. Mówiąc o

uprzywilejowaniu czy upośledzeniu mamy na myśli wszelkie typy uprzywilejowań i

upośledzeń, nie tylko ekonomiczne. Demokracja w tym rozumieniu będzie wykluczała,

istnienie jakichkolwiek obywateli pierwszej i drugiej klasy, czy to będą bogaci w stosunku do

biednych, czy jakaś większość w stosunku do mniejszości narodowej, czy ludzie jakiegoś

wyznania w stosunku do ludzi innych wyznań, czy mężczyźni w stosunku do kobiet itd., itd.

Zastanówmy się teraz, jakie rysy pragnęlibyśmy widzieć u kogoś, kto żyje w tak

ukształtowanym społeczeństwie.

2. Ktoś, kto ma wywierać wpływ na życie zbiorowe, winien mieć aspiracje

perfekcjonistyczne, obejmujące zarówno doskonalenie tego życia zbiorowego, jak i

doskonalenie siebie. Na to, żeby ulepszać, trzeba wiedzieć czego się chce, co ważne w

naszym mniemaniu, a co nieważne, z czego można w razie konfliktu dóbr

zrezygnować, a przy czym należy się bezwzględnie upierać. Ta umiejętność wyboru

wymaga posiadania jakiej hierarchii wartości. Nie musi ona być wyraźnie ujęta w

słowa. Mało kto taką posiada. Wystarcza, by jakieś mocno z nami zrośnięte

dyspozycje uczuciowe kierowały w sposób stały naszą selekcją i nadawały jakąś

prawidłowość

naszym

reakcjom

oceniającym.

Page 4

Aspiracje perfekcjonistyczne są - jak już wspominaliśmy - szczególnie znamienne dla

wieku dojrzewania. Wtedy to zwykle objawiamy chęć do pracy nad sobą i

reformujemy w myślach świat. Te aspiracje, niestety, wygasają zwykle w okresie

zawodowej stabilizacji. Psychologiwie podają niekiedy dwudziesty piąty rok życia jako

przybliżony termin osiadania i krzepnięcia. Wtedy to przeciętny człowiek jest już

przystosowany do warunków, jakie dookoła siebie zastał. Przestaje reformować świat

i uważa swoje przekonania za wyrobione. Tych przekonań nie poddaje już krytyce.

Sztuka towarzystwa ludzi, którzy podtrzymują w nim zadowolenie z siebie. Unika

tych, którzy mogliby jego spokój naruszyć. ten wiek, poczytywany z przybliżeniem za

graniczny, ustalony jest - nawiasem mówiąc - nader optymistycznie, bo mówiąc o

ludziach w ogóle, wspominani psychologowie mają na myśli wyłącznie tzw.

inteligentów. Ludzie, których wykształcenie nie trwa tak długo, stabilizują się zwykle

jeszcze

wcześniej.

O wieku dojrzewania starsi zwykli mówić pobłażliwie. Kot wie jednak, czy to nie jest

wiek, w którym, pod pewnymi przynajmniej względami, jesteśmy najlepsi? To też nie

wahajmy się włączyć do wzoru naszego demokraty twórczego fermentu tego okresu,

jego buntowniczej niemożności pogodzenia się ze złem i każmy człowiekowi, którego

portretujemy, ten cenny niepokój nosić w sobie aż do śmierci.

3. Niezbędną własnością dla posuwania siebie i swego otoczenia naprzód jest otwartość

umysłu. Trzeba umieć chłonąć rzeczy nowe i poddawać rewizji swoje poglądy,

zwłaszcza jeżeli uległy zmianie fakty, na podstawie których poglądy te się

ukształtowały.

Ludzie często reagują obrazą, jeżeli im się mówi, że się w toku życia zmienili. Ta

reakcja miewa różne tło psychologiczne. Powiedzenie komuś, że zmienił poglądy,

często kryje zarzut oportunizmu: kto nie ugiął karku mówi tak z goryczą do kogoś, kto

zmienia opinie w zależności od tego, skąd wiatr wieje. Powiedzenie komuś -

zwłaszcza komuś, kogo się dawno nie widziało - że się zmienił, czy to na ciele, czy na

umyśle, rzadko bywa komplementem także i dlatego, że - jak o tym była mowa -

ludzie z wiekiem zwykle nie awansują. Wreszcie przyznanie, że się zmieniło poglądy

na jakąś sprawę, jest równoczesnym przyznaniem, że się kiedyś było w błędzie.

4. By zrealizować swoje aspiracje perfekcjonistyczne, trzeba mieć nie tylko chłonny

mózg, ale i dyscyplinę wewnętrzną. Dyscyplinę wewnętrzną przypisujemy temu, kto

posiada zdolność do długodystansowego wysiłku, temu, kto umie sobie dzięki tej

zdolności narzucić i umie przeprowadzić jakiś plan działania, podporządkowując -

także i kosztem pewnych ofiar - rzeczy mniej ważne rzeczom ważniejszym. Dyscyplina

ta jest zawsze dyscypliną w imię czegoś, co ujawnia znowu potrzebę posiadania

jakiejś hierarchii wartości, opartej mocno o uczucia, płonące nie słomianym tylko

ogniem. Posiadanie takiej hierarchii wartości, w połączeniu z wodą i umiejętnością ich

realizowania i ich obrony w razie ewentualnego zagrożenia składa się na to, co ludzie

nazywają mocnym kręgosłupem.

5. Ów mocny kręgosłup winien łączyć się z tolerancją. To słowo wymaga komentarza,

uchylającego nieporozumienia, o które łatwo. Tolerancję przypisuje się często komuś,

kto dla świętego spokoju patrzy przez palce na różne grzeszki otoczenia. Nie o ten

gatunek tolerancji tutaj chodzi. Tolerancja w naszym rozumieniu to nie jest

nieprzeciwstawianie się rzeczom, które poczytujemy za złe, lecz umiejętność

szanowania cudzych potrzeb i cudzych opinii, których nie dzielimy. Szanuje cudze

potrzeby, kto się z nimi liczy w swoim postępowaniu, przystosowując do nich własne;

Page 5

szanuje cudze opinie, kto ma życzliwą w zasadzie dla nich postawę, a w wypadku

wyraźnej już kontrowersji nie przypisuje z góry przeciwnikowi czarnych motywów z

tego tylko tytułu, że znajduje się w stosunku do jego stanowiska w opozycji.

Często się słyszy, że tak rozumiana tolerancja to niebezpieczna właściwość, bo

rozumienie czyichś stanowisk prowadził do ich usprawiedliwiania, a to z kolei

paraliżuje naszą aktywność i grozi naruszeniem owego mocnego kręgosłupa, przy

którym

upieraliśmy

się

przed

chwilą.

Obserwowanie ludzi zachęca do rewizji tego poglądu. Tolerancja paraliżuje co

najwyżej pewne negatywne impulsy działania, ale nie narusza pozytywnych. Człowiek

wyrozumiały, gdy walczy z tym, co uważa za złe, nie działa na podstawie zgorszenia,

surowych potępień czy nienawiści, działa natomiast na podstawie przywiązania do

tego, co uważa za słuszne; na podstawie umiłowania takiej a nie innej wizji świta, do

której realizacji zmierza.

6. Aktywność, której żądamy z kolei od rysowanego przez nas człowieka, realizuje

wspomniane potrzeby perfekcjonistyczne w odniesieniu do samego siebie i w

odniesieniu do otoczenia. Przypisujemy aktywność komuś, kto nawet przy

ograniczonych możliwościach działania, jak to się działo np. w obozach jeńców,

potrafił coś dla siebie wyciągnąć: pracował nad językami obcymi, nie zaniedbywał

żadnej okazji, żeby się czegoś nauczyć. Kto wprowadza się do opuszczonego domu i

wnet zabiera się do pracy, by wszystko doprowadzić do porządku, przy czym nie

spocznie dopóki nie domykać się będą jakieś drzwi, dopóki zacinać się będzie jaki

zamek, dopóki gdzieś tkwić będzie zapomniany i niepotrzebny gwóźdź - ten także

uchodzi

aktywnego.

Aktywności nie mierzy się ilością dokonywanych ruchów, gdyż wtedy wypadałoby

zaliczyć do szczególnie aktywnych tych chorych psychicznie, których gna niemożność

usiedzenia na miejscu. Jest to zawsze w rozumieniu ludzkim pewna czynność

ulepszająca pod jakimś względem warunki, w których się żyje, pewna działalność na

rzecz jakiegoś awansu, czy to idzie o aktywność tego, kto zabiega o poprawę swojej

osobistej sytuacji materialnej, czy tego, kto zabiega o to, by świat uwolnić od

wyzysku. Bierność jest akceptowaniem otaczającej rzeczywistości bez prób

ulepszania.

7. Człowiekowi biorącemu udział w życiu publicznym, a takim jest obywatel w ustroju

demokratycznym, potrzebna jest odwaga i ten zwłaszcza jej gatunek, który bywa

nazywany odwagą cywilną. Jak wiadomo, przypisujemy odwagę cywilną temu, to

głosi swoje przekonania i broni ich, mimo iż naraża przez to różne swoje żywotne

interesy, mimo ich grozi mu z tego powodu nieżyczliwość ludzka i ludzkie

oszczerstwa, że zamykają się przed nim możliwości kariery. Ileż to razy w dziejach lęk

przed utratą popularności, obawa narażenia się komuś działały jako siły

konserwatywne, podtrzymujące zakorzenione przesądy, które trzeba było mieć

odwagę naruszyć. Uznając kogoś za odważnego zakładamy, że ten ktoś zdaje sobie

sprawę z konsekwencji, jakie mogą mu zagrażać, tak jak mówimy o odwadze w

zawodzie żołnierskim, gdy działający zdaje sobie spraw z niebezpieczeństwa, umie

przeżywać strach, ale umie także go opanować. Niektórzy definiują odwagę jako

,,świadome przełamanie strachu i przeciwstawienie się sytuacji groźnej w imię czy to

wartości

osobistych,

czy

społecznych".

Cytujemy to określenie, bo przypomina nam ono raz jeszcze już akcentowaną

ważność posiadania jakiejś hierarchii wartości, niekoniecznie wyraźnie

Page 6

uświadomionej. Kto jest odważny, ryzykuje coś, a ryzykować musi wszak zawsze w

imię czegoś. Woli narazić swoje stanowisko niż dłużej patrzeć w milczeniu na

nieprawości, które się dokoła dzieją; woli naruszyć swój święty spokój niż być

biernym świadkiem cudzej krzywdy. Musi nam na jakichś dobrach bardzo zależeć,

byśmy realizację tych dóbr przekładali nad wolność czy życie. Gdy w czynie

ryzykanckim brak tego rodzaju motywacji, gdy trudno dostrzec, w imię jakich dóbr się

ryzykuje poza satysfakcją popisu, mówimy o brawurze raczej niż o odwadze.

8. Następnym rysem, bez którego nasz obraz byłby niekompletny, jest uczciwość

intelektualna. Wymaga ona odwagi, bo znaczna część nieuczciwości tego typu jest

właśnie wynikiem tchórzostwa. ,,Ludzie boją się myśli, tak jak niczego na świecie -

pisze jeden z współczesnych pisarzy angielskich - bardziej niż ruiny, bardziej nawet niż

śmierci. Myśl jest buntownicza i rewolucyjna, niszczycielska i straszna; bezlitosna dla

przywilejów, ustalonych instytucji i wygodnych przyzwyczajeń; anarchiczna i

nieposłuszna

prawu,

obojętna

wobec

autorytetu..."

Grzeszy przeciw uczciwości intelektualnej ktoś, kto nie ma odwagi iść w swoim

myśleniu aż do końca, bez względu na konsekwencje, do których go myśl doprowadzi,

kto nie umie żyć bez samoułud, lecz opiera się na nich jak na protezie, by łatwiej

przejść przez życie. Gdy to łudzenie samego siebie połączone jest z patetyczną

deklamacją windującą niezasłużenie naszą osobę wzwyż, mówimy o zakłamaniu, albo

jeszcze obelżywiej, o załganiu. I tak było łudzeniem się, ale nie zakłamaniem,

chwytanie się najgłupszych przepowiedni, byleby łatwiej przeżyć wojnę, ale jest już

zakłamaniem wmawianie sobie przez klasy uprzywilejowane, że przywileje te

zawdzięczają swoim wysokim kwalifikacjom intelektualnym i moralnym, i jest

zakłamaniem pokrywanie apetytów imperialistycznych deklamacją o jakiejś wzniosłej

misji kulturalnej swego narodu.

9. Dla osiągnięcia uczciwości intelektualnej niezbędny jest krytycyzm, dyspozycja nie

bez racji tępiona w ustrojach totalnych a konieczna w ustroju demokratycznym, gdzie

człowiek winien się swobodnie orientować pośród różnych, na równi dopuszczonych

do głosu stanowisk. Dziś, gdy byliśmy świadkami przeprowadzanych przez

propagandę masowych odurzeń, przemawianie na rzecz tej dyspozycji wydaje się

najzupełniej zbyteczne. Człowiek krytyczny oporny jest na odurzanie. Żąda on uparcie

nie odurzań, lecz uzasadnień.

10. Uczciwość intelektualna i krytycyzm wiążą się jeszcze z inną dyspozycją, której nie

możemy w tym katalogu pominąć. Mam tu na myśli odpowiedzialność za słowo.

Odpowiedzialność za słowo ma szereg odmian. W jednej przeciwstawia się tzw.

bujaniu. Gdy to bujanie służy stwarzaniu pozorów, że jesteśmy lepsi niż jesteśmy

naprawdę, mówi się o bluffie. W innej postaci odpowiedzialności za słowo

przeciwstawia się niesłowność, niedotrzymywanie umów i obietnic. Szczególnym

wypadkiem nieodpowiedzialności za słowo jest niepunktualność. Na wytrzebienie

wszystkich wymienionych wad należy położyć silny nacisk, gdyż przysłowiowe już

oskarżanie o nie Polaków jest niestety w pełni uzasadnione.

11. Przechodzimy z kolei do dyspozycji wielkiej doniosłości - do tego, co się potocznie

nazywa uspołecznieniem. O uspołecznieniu mówi się czasem w sensie tak szerokim,

że i odpowiedzialność za słowo należałoby w tym rozumieniu do uspołecznienia

zaliczyć. Ma się wtedy na myśli wszystkie ludzkie kwalifikacje, które przyczyniają się

do zgodnego współżycia. Częściej jednak, gdy mowa o uspołecznieniu, interpretuje

się to słowo węziej i o tę właśnie interpretację będzie nam tutaj chodzić. W tym

Page 7

zrozumieniu uspołecznienie jest także jeszcze dyspozycją złożoną, ściślej -

kompleksem dyspozycji. Składają się na nie czynniki następujące:

a) Interesowanie się zagadnieniami społecznymi i pewien zasób kompetencji w tej

dziedzinie. Budzenie i pielęgnowanie tego rodzaju zainteresowań, zaniedbywane

dotychczas w naszym wychowaniu, należy do bardzo ważnych zadań wychowawcy w

ustroju demokratycznym. Czyż trzeba kogo przekonywać, że młodzież, która

niebawem będzie, chociażby tylko przez głosowanie, brać czynny udział w kierowaniu

swoim krajem, winna wiedzieć, jakie istnieją w ogóle propozycje organizowania

zrzeszeń ludzkich, jakie bywają formy produkcji i podziału dóbr, jakie trudności wiążą

się z tego rodzaju sprawami i jak kto im pragnie zaradzić?

b) Drugim czynnikiem składającym się na uspołecznienie w sensie węższym jest

przezwyciężenie właściwego ludziom egocentryzmu. Egocentryzm jest - jak wiadomo

- tym defektem intelektualnym, który uniemożliwia spojrzenie na jakąś sprawę z

cudzego punktu widzenia. ten defekt, znany szczególnie u dzieci, trwa i nadal w

psychice dorosłego. wszyscy znamy ludzi, którzy nie umieją rozsądnie zdać sprawy z

treści jakiejś książki komuś, kto jej nie czytał, m.in. dlatego, że nie umieją postawić się

w sytuacji człowieka, który toczącej się tam akcji zupełnie nie zna. Każdy z nas bywał

wbrew swojej woli a czasem i wiedzy ,uszczęśliwiany" przez kogoś, kto nam

niebacznie

przypisywał

własne

gusty

własne

potrzeby.

Ten z pozoru nieszkodliwy defekt ma w gruncie rzeczy zupełnie niedocenione

konsekwencje w stosunkach międzyludzkich, bo prowadzi do niedostrzegania

cudzych interesów. Można śmiało zaryzykować twierdzenie, że egocentryzm, który w

ogóle cudzych interesów nie zauważa, wyrządza w życiu społecznym nie mniej krzywd

niż egoizm, który dostrzega cudze interesy, ale w wypadku ich konfliktu z własnymi

wybiera własne. Jak na to już zwracano uwagę, kształcenie wyobraźni jest dla

przezwyciężenia

egocentryzmu

bardzo

istotne.

c) Ale na to, by być uspołecznionym, przezwyciężenie tego defektu intelektualnego

nie wystarcza. trzeba nie tylko umieć postawić się w sytuacji skrzywdzonego, gdy

nasze własne życie układa się pomyślnie, trzeba jeszcze umieć zdobyć się na pewne

reakcje uczuciowe, pchające nas do pomocy, nawet gdyby to miało narazić na szwank

nasze interesy osobiste - trzeba, słowem, być ofiarnym. Ofiarność pragniemy widzieć

nie tylko spontaniczną i nie tylko w osobistym kontakcie człowieka z człowiekiem.

Chcemy jeszcze zorganizowanej i planowej ofiarności dla realizowania celów

zbiorowych, bo takiej ofiarności wymaga służba społeczna, do której obywatel w

ustroju

demokratycznym

winien

się

poczuwać.

Ofiarność pierwszego rodzaju nie musi bynajmniej pociągać za sobą ofiarności tego

drugiego typu. W czasie lat okupacji nie trudno było wskazać takich, którzy zawsze jak

najchętniej dawali jeść głodniemu dziecku, pukającemu do ich drzwi, którzy

przyjmowali gościnnie kogoś, kto nie miał dachu nad głową, ale nie poczuwali się do

udziału w zbiorowej walce z szarańczą, która opadła gromadę, ani do współpracy z

organizowaniu przyszłego, uwolnionego od niej polskiego życia zbiorowego. Jedni z

nich żyli w błogiej wierze, że wystarczy, jeśli każdy wypełnia swoją powinność w

swoim ciasnym kółku, by całość złożyła się sama. Inni uważali, że istnienie ludzi

poświęcających się życiu zbiorowemu jest wprawdzie konieczne, ale nie przychodziło

Page 8

im do głowy siebie do nich zaliczyć, sądząc, że istnieją tacy, którzy są do tego

specjalnie jakoś predestynowani. Do tych, którzy się w tę służbę publiczną zaprzęgli,

miewali stosunek rozmaity: począwszy od szacunku, czy nawet czci aż do trochę

zniecierpliwionej pobłażliwości, z jaką traktuje się ludzi, którzy mącą cudzy spokój, a

sami

szukają

guza

Oba wymienione gatunki ofiarności są w ludziach: potrzebne, a cenimy szczególnie

tych, którzy łącząc w służbie społecznej zdolność do ofiary z poczuciem

odpowiedzialności za życie zbiorowe nie pytają, dlaczego tej służby mieliby się

podejmować właśnie oni, lecz pytają, dlaczego oni właśnie mieliby się od niej uchylać.

d) Służba społeczna, o której była przed chwilą zmowa, wymaga nieodzownie

czwartego i ostatniego czynnika, wchodzącego w skład tzw. uspołecznienia:

umiejętności współdziałania. Odmawia się zwykle uspołecznienia ludziom, którzy nie

umieją podejmować jakiejś akcji w solidarnej gromadzie, którzy za młodu stronią od

harcerstwa, do wszelkich drużyn sportowych, a później uchylają się od udziału w

związku zawodowym czy ugrupowaniu politycznym. Mówi się o nieuspołecznieniu

tego, kto się źle czuje, ilekroć zawód zmusza go do jakiejś pracy zespołowej, gdzie ma

odgrywać

rolę

członka

chóru

tylko,

nie

solisty.

Polska tradycja liberum veto nasuwa nam w tym punkcie konieczność pewnej uwagi

dodatkowej a mianowicie konieczność odróżnienia indywidualizmu od warcholstwa.

Szanuje ludzki indywidualizm taki ustrój, który szanuje ludzkie aspiracje do

osobistego doskonalenia według własnych, a nie narzuconych mu przez państwo i dla

wszystkich jednakowych wzorów; ustrój, który szanuje wolność osobistą i wolność

przekonań i czyjąś sferę prywatności. Indywidualizm, który wyraża się w poczuciu, że

się ma prawo do żądania tego rodzaju poszanowania, jest własnością, która winna

przysługiwać każdemu. Nie chcemy natomiast widzieć w ludziach indywidualizmu

rozumianego jako niezdolność do współdziałania na równych z innymi prawach. Tym

bardziej wykluczamy tendencję rozmyślnego psucia tego współdziałania, jeżeli nie

idzie ono po naszej myśli, tak jak czyni dziecko, które nie tylko uchyla się od zabawy w

konie, jeżeli mu się nie da powozić, ale ponadto tym, którzy chcą się nadal bawić, tę

zabawę psuje. Niepodporządkowywanie się prawom gromady, rozmyślne psucie jej

pracy zespołowej - to właśnie już jest warcholstwo, które ze względu na wspomniane

już polskie tradycje należy tępić metodycznie.

12. Szkicując obraz człowieka, jakiego mamy hodować, nie możemy pominąć jeszcze

jednego, bardzo doniosłego punktu, a mianowicie postawy, jaką powinniśmy

zajmować wobec przeciwnika w walce, walka bowiem jest sytuacją powszednią.

Mamy z nią do czynienia nie tylko na wojnie. Jest nią rozgrywka parlamentarna,

wszelka polemika, jest nią partia szachów czy partia tenisa.

Walka winna być prowadzona według starych tradycji rycerskich, z poszanowaniem

przeciwnika i - jak to usilnie powtarzają niektórzy - z unikaniem wszelkiej krzywdy

niekoniecznej dla przeprowadzenia swoich celów. Do tej tradycji rycerskiej warto

szczególnie nawiązać dzisiaj, w okresie, gdy ludzie nie przebierają w środkach, by

przeciwnika pogrążyć; gdy śmierć wroga im nie wystarcza; gdy muszą jeszcze ponadto

jego obraz dla potomności splugawić. Szkalowanie wroga było dobrze znanym

chwytem propagandy niemieckiej. Rycerskość, której żądamy, ma przejawiać się nie

tylko w toku walki. Jej przepisy uczą nas także, jak wygrywać i jak przegrywać. Każdy

wyrostek angielski, kiedy staje do jakichś zawodów sportowych, wie, że nie wolno mu

Page 9

chełpić się w wypadku wybranej i okazywać zawiedzionej złości w wypadku

przegranej. W swoich regułach fair play etyka angielska uzyskała poziom, który wart

jest nadal naśladownictwa.

13. Od człowieka, który mógłby uchodzić dla nas za wzór, oczekujemy jeszcze, oprócz

wszystkich wymienionych własności, wrażliwości estetycznej. Wrażliwość estetyczną

zaleca się nie tylko dlatego, że wzbogaca ona nieskończenie nasze życie osobiste już

wtedy, gdy jesteśmy tylko konsumentami w zakresie piękna, lecz że wzbogaca

ponadto jeszcze ludzki dorobek kulturalny, gdy stać nas nie tylko na konsumpcję, ale i

na produkcję. Poleca się ją także i dla jej efektów moralnych.

14. Nasz człowiek, taki, jakim go chcemy widzieć w ustroju demokratycznym, wymaga

jeszcze jednego rysu w tym szkicowym portrecie. Powinien być wyposażony w

poczucie humoru. Jest coś słusznego w opinii, że trudno byłoby dyktaturze zapuścić

korzenie w narodzie posiadającym tę właściwość. By przekonać ludzi, że jeden

człowiek czy jedna partia mają monopol na prawdę i mają wyłączne prawo do

urabiania według niej wszystkich obywateli, bez dopuszczania odchyleń, trzeba ten

autorytet podeprzeć jakąś deklamacją. Wiemy, jak skutecznie rozwiewa oparty takiej

pompatyczności jedno dobre pismo humorystyczne, dowcip przenoszony z ust do ust.

Niechże nasz przyszły człowiek posiada tę zdolność, przy pomocy której Arystoteles

próbował definiować człowieka: niechaj będzie zdolny do śmiechu.

W wykazie własności, składających się na nasz wzór osobowy, nie było mowy o

stosunku obywatela do państwa. Nie jest to przeoczenie. Rozwijać specjalnie tego

stosunku po prostu nie było potrzeby, stawialiśmy bowiem sprawę, na szerszym

gruncie, omawiając zachowanie się człowieka w jakimkolwiek zrzeszeniu ludzkim, a

więc tym samym i w takim, które się nazywa państwem. Człowiek uspołeczniony w

sensie przez nas przyjętym byłby uspołeczniony w każdej gromadzie, czy to w jakiejś

grupie lokalnej jak samorząd wiejski, czy w grupie o szerszym zasięgu. Werbalistyka

państwowotwórcza, jaką karmiono nas przed wojną, idąc za wzorem państw

totalnych, jest potrzebna tam, gdzie się chce wmówić obywatelom, że są tylko

pionkami pracującymi dla państwa; jest ona natomiast zbędna w ustroju, w którym

państwo jednoczy, organizuje, koordynuje, ale nie żąda dla siebie boskiego kultu.

Maria Ossowska

Źródło: Maria Ossowska, Wzór obywatela w ustroju demokratycznym, Zarząd Główny

Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Warszawa 1946, s.5-20