ekstremalne zjawiska przyrodnicze
geografia 6
w szkole
Art. 1. Ustawa określa tryb wprowadze-
nia i zniesienia stanu klęski żywiołowej,
a także zasady działania organów władzy
publicznej oraz zakres ograniczeń wolności
i praw człowieka i obywatela w czasie sta-
nu klęski żywiołowej.
Art. 2. Stan klęski żywiołowej może być
wprowadzony dla zapobieżenia skutkom
katastrof naturalnych lub awarii technicz-
nych noszących znamiona klęski żywioło-
wej oraz w celu ich usunięcia.
Art. 3.1. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) klęsce żywiołowej – rozumie się przez
to katastrofę naturalną lub awarię technicz-
ną, których skutki zagrażają życiu lub zdro-
wiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich
rozmiarach albo środowisku na znacznych
obszarach, a pomoc i ochrona mogą być
skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu
nadzwyczajnych środków, we współdziała-
niu różnych organów i instytucji oraz spe-
cjalistycznych służb i formacji działających
pod jednolitym kierownictwem (...).
Art. 4.1. Stan klęski żywiołowej może
być wprowadzony na obszarze, na którym
wystąpiła klęska żywiołowa, a także na ob-
szarze, na którym wystąpiły lub mogą wy-
stąpić skutki tej klęski.
2. Stan klęski żywiołowej wprowadza się
na czas oznaczony, niezbędny dla zapobie-
żenia skutkom klęski żywiołowej lub ich
usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni.
Ustawa reguluje również: zasady działa-
nia organów władzy publicznej (rozdz. 2),
zakres ograniczeń wolności i praw człowieka
i obywatela (rozdz. 3), przepisy karne
(rozdz. 4) oraz zmiany w przepisach obowią-
zujących oraz przepis końcowy (rozdz. 5).
Ponadto szereg ustaw oraz rozporządzeń Ra-
dy Ministrów reguluje stan zwalczania skut-
ków klęski żywiołowej.
Według A. Lisowskiego (1993) oraz
UNDRO katastrofa naturalna to zjawisko
przyrodnicze wywołujące szkody material-
ne i niematerialne. Jak wiadomo, katastro-
fa to wydarzenie nagłe, tragiczne w skut-
kach, powodujące straty materialne, znisz-
czenie, wielkie nieszczęście (Słow nik języ-
ka polskiego, 1981, s. 900). Spotkać się
można z podobnie rozumianym pojęciem
katastrofa przyrodnicza. Katastrofa jest
w tym rozumieniu nie tylko zdarzeniem
nagłym, lecz także incydentalnym, wystę-
pującym w ograniczonym czasie i prze-
strzeni, o zróżnicowanym czasie nadejścia
i trwania, częstości występowania i zakre-
sie wywołanych szkód.
Podejmowano próby wypracowania
uniwersalnego kryterium w celu wyzna-
czenia podstawy zakwalifikowania zdarze-
nia jako katastrofy. Takimi kryteriami są
najczęściej: liczba zabitych (ponad 10
osób), liczba rannych (ponad 100 osób),
straty materialne (przekraczające wartość 1
miliona USD), a czasami także koniecz-
ność udzielenia pomocy międzynarodo-
wej. Jeżeli zjawisko wystąpi na mniejszym
obszarze, kryteria te mogą być proporcjo-
nalnie niższe (Lisowski 1993).
Według A. Lisowskiego (1996) kata-
strofą jest nieodwracalne przejście syste-
mu do nowego stanu równowagi. Przyta-
czana wyżej Ustawa z dnia 18 kwiet-
nia 2002 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 558) o sta-
nie klęski żywiołowej zawiera również od-
niesienie w art. 2 i art. 3 do katastrofy na-
turalnej. W międzynarodowej bazie da-
nych dotyczących katastrof naturalnych
EM-DAT (Emergency Disasters Data Base)
zastosowano następujące kryteria zdarzeń
uznawanych za katastrofy naturalne:
1) co najmniej 10 osób poniosło śmierć,
2) co najmniej 100 osób ucierpiało (zosta-
ło rannych lub pozbawionych dachu
nad głową),
3) ogłoszono stan klęski żywiołowej,
4) zaapelowano o pomoc międzynarodową.
Do tych kryteriów nawiązał A. Lisowski
(1993), rozróżniając dodatkowo znaczące
katastrofy naturalne w przypadku, gdy:
mają miejsce dwa z ostatnich wymienio-
nych powyżej punktów (czyli ogłoszono
stan klęski żywiołowej i zaapelowano
o pomoc międzynarodową) oraz zdarzenia
te stały się przyczyną znaczących strat ma-
terialnych. Wśród katastrofalnych zagrożeń
w Europie wymienia się: powodzie, susze,
pożary lasów, burze i wichury, lawiny
(na skutek wystąpienia ekstremalnych zja-
wisk pogodowych), trzęsienia ziemi i wy-
buchy wulkanów (Bartkiewicz i in. 2005).
Zjawiska ekstremalne
Ze Słownika języka polskiego (1981) do-
wiemy się, czym jest zjawisko (s. 1023)
oraz ekstremalny (s. 529), brak tam jednak
wyjaśnienia dotyczącego zjawisk ekstre-
malnych. W opracowaniu A. Lisowskiego
(2000) stykamy się ze sformułowaniem
przyrodnicze zjawiska ekstremalne (lub
anomalne), w którym dostrzega się bli-
skość znaczeniową z pojęciem zagrożenie
przyrodnicze. Ekstremalne zjawisko jest
rozumiane jako odbiegające od przecięt-
nych (norm) wartości parametrów je cha-
rakteryzujących. Autor zwraca uwagę
na dyskusyjną według niego kwestię trzech
wymiarów: 1) norma,
2) odchylenia od niej,
3) częstotliwość występowania.
W analizach dotyczących Europy,
wśród ekstremalnych zjawisk hydromete-
orologicznych brane pod uwagę były: fale
upałów i chłodu, burze i wichury, ekstre-
malne opady, jak również powodzie, su-
sze, pożary oraz osuwiska (lawiny śnieżne
i błotne). Niektóre z tych zdarzeń trudno
bezpośrednio zaliczyć do zjawisk hydro-
meteorologicznych (np. pożary), jednak ich
wystąpienie może być uwarunkowane
wcześniejszym wystąpieniem określonych
zjawisk meteorologicznych bądź osiągnię-
ciem przez nie dużego nasilenia – przykła-
dem mogą być pożary w Grecji w sierp-
niu 2007 r. po wystąpieniu fali upałów.
Wśród konsekwencji zdarzeń wywołanych
ekstremalnymi zjawiskami hydrometeoro-
logicznymi są wymieniane, między innymi,
ofiary śmiertelne (Bartkiewicz i in. 2005).
Poza fizycznym wymiarem norm zjawi-
ska ekstremalnego o charakterze hydrome-
teorologicznym, dostrzegany jest aspekt
skutków jego wystąpienia, niezależnie
od strefy, w której miało ono miejsce. Pod-
kreślany jest zawsze związany z nim stan
zagrożenia życia, zdrowia oraz mienia lu-
dzi (Zieliński 2005).
Obok zagadnień dotyczących zmian
i zmienności klimatu, ekstremalne zjawiska
pogodowe i klimatyczne znalazły się
w ostatnich kilku latach w centrum zainte-
resowania specjalistów zajmujących się
problematyką zmian globalnych. W opra-
cowaniach IPCC (Intergovernmental Panel
on Climate Change – Międzyrządowy Ze-
spół do spraw Zmian Klimatycznych;
w 2007 r. instytucja ta otrzymała pokojową
nagrodę Nobla) definiuje się ekstremalne
zjawisko pogodowe. Określa się je mia-
nem „rzadkiego” – na podstawie właściwe-
go dla danego miejsca rozkładu prawdopo-
dobieństwa występowania. Może to być
odmiennie rozumiane w poszczególnych
regionach. Zwykle przyjmuje się, że zjawi-
sko rzadkie to takie, które nie jest częstsze
niż określone przez wartości kwantyli 10-
i 90-procentowych rozkładu prawdopodo-
bieństwa występowania. Natomiast ekstre-
malne zjawisko klimatyczne jest średnią
liczbą przypadków ekstremalnych zjawisk
pogodowych w pewnym okresie (Mię-
tus 2005). Za ekstremalne zjawiska klima-
tyczne uznawane są zjawiska występujące
nieregularnie i często mające znamiona
klęsk żywiołowych: susze, powodzie, dłu-
gotrwałe przymrozki, długie i surowe zimy
lub bezśnieżne zimy, huragany i sztormy
i in. (Pruchnicki 1999). Oryginalne defini-
cje angielskojęzyczne można odnaleźć
w słowniku utworzonym na potrzeby prac
prowadzonych przez specjalistów IPCC.
Klęski elementarne
Problematyką klęsk elementarnych
zajmowali się już M. Polaczkówna (1925),
F. Bujak oraz A. Walawender (1932), two-
rząc cenną bazę danych historycznych.
Zjawiska te rozumiane są przez nich jako:
głody, mory, pożary i wojny. Ich śladem
poszli R. Werchracki (1938), S. Namaczyń-
ska (1937), J. Szewczuk (1939), uzupełnia-
jąc analizę o kolejne okresy historyczne.
Spośród interesujących nas zjawisk przy-
rodniczych, na uwagę zasługuje umiesz-
czenie wśród klęsk elementarnych poża-
rów, które wymieniane są także wśród za-
grożeń naturalnych. Na początku rozwoju
przyrodoznawstwa klęski elementarne
uznawano za naturalne czynniki regulują-
ce liczebność populacji (Lisowski 2000).
Zagrożenia przyrodnicze (naturalne)
W stosowaniu pojęcia zagrożenia na-
turalne (przyrodnicze) zauważa się więk-
szy stopień ogólności, niż w przypadku po-
zostałych pojęć (Plit 1989). Może ono do-
tyczyć zjawisk biotycznych i abiotycznych.
Jak już wspomniano, dostrzega się po-
dwójny aspekt zagrożeń naturalnych