Bujak 1932, Plit 1989, Lisowski 1996),
z agrożenia naturalne/przyrodnicze (Li-
sowski 1993, 1996),
e kstremalne lub anomalne zjawiska
przyrodnicze (Lisowski 1996, 2000, Wa-
rakomski 1997, Bokwa, Walczak 2004),
s zkodliwe zjawiska przyrodnicze (Li-
sowski 1996),
k atastrofa przyrodnicza (Lisowski 1996),
k atastrofa naturalna (Lisowski 1993),
e kologiczna katastrofa naturalna (Wiel -
ka Encyklopedia PWN 2003, t. XIII,
s. 383–385, hasło katastrofa ekologicz-
na, autorka: M. Ozga-Zielińska).
Należy dodać, iż jeszcze w latach 80.
XX w. sygnalizowano brak hasła „klęski ży-
wiołowe” w Encyklopedii PWN (Plit 1989).
Ze wszystkimi wymienionymi powyżej po-
jęciami należy kojarzyć również skutki za-
grożeń, rozumiane jako wszelkie zakłóce-
nia (ograniczenia) w zaspokajaniu material-
nych i niematerialnych potrzeb społecz-
nych (Lisowski 1993).
W literaturze wymiennie stosowane są
określenia zjawisk naturalnych (przyrodni-
czych) powodujących szkody. Są nimi: klę-
ska żywiołowa, katastrofa naturalna, za-
grożenia naturalne. W Słowniku języka
polskiego (1981) odnajdziemy stwierdzenie
(s. 1101), że żywioł jest to siła przyrody i jej
przejaw, także wszelka siła, którą nie kieruje
świadomość, że żywioł powoduje wielkie
nieszczęście i zniszczenie. W filozofii staro-
żytnej żywioł to każdy z elementów tworzą-
cej świat materii: ogień, woda, powietrze,
ziemia. Współcześnie żywioł może być ro-
zumiany raczej jako zjawisko, którym nie
kierowała ludzka świadomość. Hasło klęska
rozumiane w jest Słowniku języka polskiego
jako: Klęska nieurodzaju, powodzi, pożaru.
Klęski żywiołowe, losowe (s. 931).
Klęski żywiołowe to zdarzenia żywioło-
we zagrażające bezpieczeństwu życia i mie-
nia większej liczby osób albo też mogące
wywołać poważne zakłócenia gospodarki
narodowej (Lisowski 1993). Zdarzenia te
wiążą się z możliwością wprowadzenia
przez stosowne władze „stanu klęski żywio-
łowej”. Pojęcie klęski żywiołowe dotyczy
więc – w takim rozumieniu – zjawisk loso-
wych, a nie tych, które mają charakter stały
i z którymi walka może być prowadzona
w sposób systematyczny. Są rodzajem kata-
strofy – klęska przyrodnicza (Lisowski 1996).
Katastrofy naturalne to według Encyklo-
pedii ONZ i stosunków międzynarodowych
termin międzynarodowy, rozumiany jako
klęski żywiołowe, takie, jak powodzie, hura-
gany, trzęsienia ziemi i morza, posuchy, poża-
ry, szarańcza itp. Były one przedmiotem kon-
wencji międzynarodowej z 1921 r. o pomo-
cy dla krajów dotkniętych klęskami żywioło-
wymi (Osmańczyk 1982, s. 238). Z kolei
w rozumieniu ekologów – katastrofa natural-
na jest rodzajem katastrofy ekologicznej
(Wiel ka Encyklopedia PWN 2003). Katastrofa
naturalna wywołana jest przez czynniki
w większym stopniu niezależne od człowieka,
przy czym należy się domyślać, że sformuło-
wanie to oznacza przewagę czynników natu-
ralnych nad antropogenicznymi. Najgroź-
niejsze w skutkach katastrofy naturalne noszą
nazwę klęsk żywiołowych (No wa Encyklope-
dia Powszechna 1995, s. 307).
Sięgając do Wielkiej Encyklopedii PWN
(2003) nadal nie odnajdziemy samodziel-
nych haseł „katastrofy naturalne” (choć tom
XIII uwzględnia ten termin przy okazji oma-
wiania katastrofy ekologicznej; s. 383–385)
oraz „zjawiska ekstremalne”. Przy haśle klę-
ska żywiołowa, naturalna znajdziemy od-
syłacz do hasła katastrofa ekologiczna, au-
torstwa M. Ozgi-Zielińskiej (Wiel ka Encyklo-
pedia PWN 2003, t. XIII, s. 383–384). Po-
dobnie jest w Nowej Encyklopedii Po-
wszechnej (1995). Ponadto w to-
mie XIII Wielkiej Encyklopedii PWN (2003)
na s. 383 zamieszczona jest mapa obszarów
zagrożonych klęskami żywiołowymi (w le-
gendzie mapy uwzględniono: suszę, wulka-
ny i trzęsienia ziemi, szarańczę, zjawisko El
Niño, powodzie, tsunami, falę na pełnym
morzu powyżej 5 m, cyklon tropikalny,
prędkość wiatru do 200 km/h, prędkość
wiatru powyżej 200 km/h). Zamieszczono
również tabelę z wykazem Katastrofalnych
klęsk żywiołowych na świecie w la-
tach 1960–99 (s. 384). Według autorki ni-
niejszego artykułu użyte w tytule tabeli sfor-
mułowanie katastrofalne klęski żywiołowe
wydaje się swego rodzaju nadużyciem, sko-
ro uznano, iż klęska żywiołowa jest najgroź-
niejszym rodzajem katastrof ekologicznych.
Z opracowania dowiadujemy się również,
że rozróżnia się trzy rodzaje katastrof eko-
logicznych: antropogeniczne, synergiczne
i nieantropogeniczne (te ostatnie zwane są
też katastrofami naturalnymi – wywołanymi
przez czynniki niezależne od człowieka).
Przy takim podziale ogólna definicja kata-
strofy ekologicznej, zwanej również klęską
ekologiczną, rozumiana jest jako trwałe
(nieodwracalne w naturalny sposób) uszko-
dzenie lub zniszczenie dużego obszaru śro-
dowiska przyrodniczego, wpływające nega-
tywnie, bezpośrednio lub pośrednio,
na zdrowie, często życie ludzi. (...) K. e. pro-
wadzi do nieodwracalnych jakościowych
i ilościowych zmian w łańcuchach pokar-
mowych (zmienia się charakter przepływu
materii, energii i informacji), wskutek czego
następuje załamanie przynajmniej jednego
z ogniw troficznych (producentów, konsu-
mentów lub destruentów), bez których nie
może istnieć system. M. Ozga-Zielińska,
autorka hasła katastrofy ekologiczne, doda-
je, że są one powodowane nagłymi i długo-
terminowymi, kumulującymi się w czasie
zmianami warunków fizycznych i chemicz-
nych siedliska, przekraczającymi granice to-
lerancji biocenozy. (…) Katastrofy ekolo-
giczne naturalne, określane mianem klęsk
żywiołowych, są powodowane przez: po-
wodzie, susze, cyklony, trzęsienia ziemi,
wybuchy wulkanów, tsunami, trąby po-
wietrzne, lawiny, osuwiska, pożary lasów
(powodowane wyładowaniami atmosfe-
rycznymi lub samozapłonem), długotrwałe,
silne mrozy, a także występujący lokalnie
rozwój pasożytów lub szkodników. Istotny
jest fakt, iż liczba ofiar śmiertelnych w wyni-
ku naturalnych katastrof ekologicznych
jest 20-krotnie większa niż w przypadku an-
tropogenicznych (s. 384).
Przedstawiona powyżej definicja kła-
dzie wyraźny nacisk na przyrodniczy
aspekt zjawisk. Jednak, rozważając zmiany
dokonane w ostatnich dziesięcioleciach
w podejściu do zagadnienia klęsk żywioło-
wych, A. Lisowski (2000) wskazuje na spo-
łeczny aspekt zagrożeń przyrodniczych,
powołując się na agendę ONZ – UNDRO
(United Nations Disaster Relief Organiza-
tion). Jednostka ta, zajmująca się koordy-
nowaniem pomocy udzielanej ofiarom
klęsk żywiołowych, postrzega zjawisko
ekstremalne od strony szkodliwości i po-
zwala rozumieć zagrożenia przyrodnicze
jako prawdopodobieństwo wystąpienia
w określonym czasie, na danym obszarze
zjawiska przyrodniczego, które może wy-
wołać szkody. Szkody można zakwalifiko-
wać do dwóch grup, a mianowicie:
1) niewielkich szkód – zdarzenie nazwane
jest wówczas wypadkiem,
2) dużych szkód i strat – zdarzenie nazwa-
ne jest wtedy klęską żywiołową,
przy czym uwzględnia się tu:
a) liczbę ofiar śmiertelnych i rannych,
b) wartość szkód materialnych,
c) liczbę poszkodowanych materialnie
i psychicznie (Lisowski 2000).
Definiowanie klęski żywiołowej we-
dług ONZ jest zatem ściśle związane z nie-
korzystnymi skutkami, jakie poniósł czło-
wiek w wyniku zjawiska przyrodniczego,
którego nie można dokładnie zlokalizować
ani w czasie, ani w przestrzeni, co najwy-
żej można określić prawdopodobieństwo
jego wystąpienia.
W literaturze można się zetknąć z jesz-
cze z innym rozumieniem przedstawionych
wyżej pojęć. Według J. Whittowa (1980),
zjawiska takie, jak pożar stepu spowodowa-
ny przez człowieka lub naturalne osunięcie
się hałdy w Aberfan (miejscowości w połu-
dniowej Walii, dotkniętej tragedią w 1966
r.) to raczej klęska przyrodnicza (na tural di-
sasters) niż zagrożenie przyrodnicze (na tu-
ral hazards), a to ze względu na trudne roz-
graniczenie zagrożeń antropogenicznych
od przyrodniczych. Klęska (natural disasters)
rozumiana jest jako oddziaływanie na sys-
tem biologicznego przeżycia, porządkowy
i wartościowy oraz na motywacje człowie-
ka. Klęski różnią się przewidywalnością,
szybkością nadejścia, zakresem i skutkami
(Walmsley, Lewis 1997, s. 179).
W celach prawnych i praktycznych,
umożliwiających odpowiednim jednost-
kom sprawne i skuteczne podejmowanie
określonych działań w przypadku zaistnie-
nia klęski żywiołowej w naszym kraju, pra-
wo polskie w Ustawie z dnia 18 kwiet-
nia 2002 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 558) pre-
cyzuje, czym jest stan klęski żywiołowej:
ekstremalne zjawiska przyrodnicze
k lęski elementarne (Polaczkówna 1925,
geografia w szkole
5