Jan Flis, 1975, Para wodna w atmosferze, Geografia w szkole, R.25, nr 5, 25-29.
Para wodna w atmosferze
Przyczyną wielu błędów, nieścisłości i nieporozumień w nauczaniu elementów
meteorologii na lekcjach geografii jest rozbieżność między naukowym, fizycznym i
meteorologicznym pojmowaniem pary wodnej a znaczeniem słowa para w języku potocznym.
Dziecko, które czytało „Lokomotywę” Tuwima, oczywiście kojarzy sobie słowo para z
białymi kłębami buchającymi z cylindrów parowozu. Dorośli mówią o unoszeniu się pary nad
garnkiem z gotująca się wodą i o parze, która szła z ust w czasie zimnego mrozu. W
fizycznym zaś pojmowaniu para wodna jest wodą w lotnym stanie skupienia, jest ciałem
niewidzialnym i niedostrzegalnym naszym wzrokiem.
Nawet dorośli, w tym wielu nauczycieli geografii, nie uświadamiają sobie owej
różnicy. Kiedy określałem na wykładzie warunki parowania wody z rzek, spotkałem się z
opozycją studenta nauczyciela. Twierdził, że mieszka nad rzeką i obserwuje, iż nie w lecie,
ale w zimie „rzeka najczęściej i najbardziej intensywnie paruje”. Ukazywanie się oparu
(mgły) nad rzeką uznawał on za równoznaczne z parowaniem wody. A przecież tworzenie się
owego oparu było wynikiem wprost przeciwnego procesu: kondensacji pary wodnej.
Dzieci w szkole dowiadują się na samym wstępie, że parowanie polega na odrywaniu
się cząstek wody od jej powierzchni. Ponieważ zaś para wodna jest lżejsza od powietrza,
przeto unosi się do góry. Jest to sformułowanie błędne. Para wodna nie unosi się w powietrzu
do góry z powodu swej lekkości, lecz jak każdy gaz rozprasza się (dyfunduje) na wszystkie
strony i staje się w ten sposób składnikiem powietrza. Gazy w powietrzu nie układają się
warstwami według swego „ciężaru”, lecz mieszają dyfuzyjnie. Dalsze rozpatrywanie pary
wodnej jako ciała samoistnego jest mylne.
Para wodna nie unosi się w powietrzu; w pewnych okolicznościach wilgotne
powietrze unosi się do góry ( wraz z zawartą w nim parą wodną). Możemy co najwyżej
powiedzieć, że przy tym samym ciśnieniu i w tej samej temperaturze powietrze wilgotne,
zawierające dużo pary wodnej, jest objętościowo lżejsze od powietrza suchego, więc może się
w pewnych sytuacjach łatwiej unosić do góry.
W podręczniku geografii dla klasy IV słusznie zaznaczono, że para wodna wznosząca
się w powietrze jest niewidoczna i że w niskiej temperaturze powstają w niej chmury. Ale
uczniowi pozostaje w pamięci, że chmury są z pary wodnej, jak stół jest z drewna, a szyba ze