Get Adobe Flash player
Bujak 1932, Plit 1989, Lisowski 1996), z agrożenia naturalne/przyrodnicze (Li- sowski 1993, 1996), e kstremalne lub anomalne zjawiska przyrodnicze (Lisowski 1996, 2000, Wa- rakomski 1997, Bokwa, Walczak 2004), s zkodliwe zjawiska przyrodnicze (Li- sowski 1996), k atastrofa przyrodnicza (Lisowski 1996), k atastrofa naturalna (Lisowski 1993), e kologiczna katastrofa naturalna (Wiel - ka Encyklopedia PWN 2003, t. XIII, s. 383–385, hasło katastrofa ekologicz- na, autorka: M. Ozga-Zielińska). Należy dodać, iż jeszcze w latach 80. XX w. sygnalizowano brak hasła „klęski ży- wiołowe” w Encyklopedii PWN (Plit 1989). Ze wszystkimi wymienionymi powyżej po- jęciami należy kojarzyć również skutki za- grożeń, rozumiane jako wszelkie zakłóce- nia (ograniczenia) w zaspokajaniu material- nych i niematerialnych potrzeb społecz- nych (Lisowski 1993). W literaturze wymiennie stosowane są określenia zjawisk naturalnych (przyrodni- czych) powodujących szkody. Są nimi: klę- ska żywiołowa, katastrofa naturalna, za- grożenia naturalne. W Słowniku języka polskiego (1981) odnajdziemy stwierdzenie (s. 1101), że żywioł jest to siła przyrody i jej przejaw, także wszelka siła, którą nie kieruje świadomość, że żywioł powoduje wielkie nieszczęście i zniszczenie. W filozofii staro- żytnej żywioł to każdy z elementów tworzą- cej świat materii: ogień, woda, powietrze, ziemia. Współcześnie żywioł może być ro- zumiany raczej jako zjawisko, którym nie kierowała ludzka świadomość. Hasło klęska rozumiane w jest Słowniku języka polskiego jako: Klęska nieurodzaju, powodzi, pożaru. Klęski żywiołowe, losowe (s. 931). Klęski żywiołowe to zdarzenia żywioło- we zagrażające bezpieczeństwu życia i mie- nia większej liczby osób albo też mogące wywołać poważne zakłócenia gospodarki narodowej (Lisowski 1993). Zdarzenia te wiążą się z możliwością wprowadzenia przez stosowne władze „stanu klęski żywio- łowej”. Pojęcie klęski żywiołowe dotyczy więc – w takim rozumieniu – zjawisk loso- wych, a nie tych, które mają charakter stały i z którymi walka może być prowadzona w sposób systematyczny. Są rodzajem kata- strofy – klęska przyrodnicza (Lisowski 1996). Katastrofy naturalne to według Encyklo- pedii ONZ i stosunków międzynarodowych termin międzynarodowy, rozumiany jako klęski żywiołowe, takie, jak powodzie, hura- gany, trzęsienia ziemi i morza, posuchy, poża- ry, szarańcza itp. Były one przedmiotem kon- wencji międzynarodowej z 1921 r. o pomo- cy dla krajów dotkniętych klęskami żywioło- wymi (Osmańczyk 1982, s. 238). Z kolei w rozumieniu ekologów – katastrofa natural- na jest rodzajem katastrofy ekologicznej (Wiel ka Encyklopedia PWN 2003). Katastrofa naturalna wywołana jest przez czynniki w większym stopniu niezależne od człowieka, przy czym należy się domyślać, że sformuło- wanie to oznacza przewagę czynników natu- ralnych nad antropogenicznymi. Najgroź- niejsze w skutkach katastrofy naturalne noszą nazwę klęsk żywiołowych (No wa Encyklope- dia Powszechna 1995, s. 307). Sięgając do Wielkiej Encyklopedii PWN (2003) nadal nie odnajdziemy samodziel- nych haseł „katastrofy naturalne” (choć tom XIII uwzględnia ten termin przy okazji oma- wiania katastrofy ekologicznej; s. 383–385) oraz „zjawiska ekstremalne”. Przy haśle klę- ska żywiołowa, naturalna znajdziemy od- syłacz do hasła katastrofa ekologiczna, au- torstwa M. Ozgi-Zielińskiej (Wiel ka Encyklo- pedia PWN 2003, t. XIII, s. 383–384). Po- dobnie jest w Nowej Encyklopedii Po- wszechnej (1995). Ponadto w to- mie XIII Wielkiej Encyklopedii PWN (2003) na s. 383 zamieszczona jest mapa obszarów zagrożonych klęskami żywiołowymi (w le- gendzie mapy uwzględniono: suszę, wulka- ny i trzęsienia ziemi, szarańczę, zjawisko El Niño, powodzie, tsunami, falę na pełnym morzu powyżej 5 m, cyklon tropikalny, prędkość wiatru do 200 km/h, prędkość wiatru powyżej 200 km/h). Zamieszczono również tabelę z wykazem Katastrofalnych klęsk żywiołowych na świecie w la- tach 1960–99 (s. 384). Według autorki ni- niejszego artykułu użyte w tytule tabeli sfor- mułowanie katastrofalne klęski żywiołowe wydaje się swego rodzaju nadużyciem, sko- ro uznano, iż klęska żywiołowa jest najgroź- niejszym rodzajem katastrof ekologicznych. Z opracowania dowiadujemy się również, że rozróżnia się trzy rodzaje katastrof eko- logicznych: antropogeniczne, synergiczne i nieantropogeniczne (te ostatnie zwane są też katastrofami naturalnymi – wywołanymi przez czynniki niezależne od człowieka). Przy takim podziale ogólna definicja kata- strofy ekologicznej, zwanej również klęską ekologiczną, rozumiana jest jako trwałe (nieodwracalne w naturalny sposób) uszko- dzenie lub zniszczenie dużego obszaru śro- dowiska przyrodniczego, wpływające nega- tywnie, bezpośrednio lub pośrednio, na zdrowie, często życie ludzi. (...) K. e. pro- wadzi do nieodwracalnych jakościowych i ilościowych zmian w łańcuchach pokar- mowych (zmienia się charakter przepływu materii, energii i informacji), wskutek czego następuje załamanie przynajmniej jednego z ogniw troficznych (producentów, konsu- mentów lub destruentów), bez których nie może istnieć system. M. Ozga-Zielińska, autorka hasła katastrofy ekologiczne, doda- je, że są one powodowane nagłymi i długo- terminowymi, kumulującymi się w czasie zmianami warunków fizycznych i chemicz- nych siedliska, przekraczającymi granice to- lerancji biocenozy. (…) Katastrofy ekolo- giczne naturalne, określane mianem klęsk żywiołowych, są powodowane przez: po- wodzie, susze, cyklony, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, tsunami, trąby po- wietrzne, lawiny, osuwiska, pożary lasów (powodowane wyładowaniami atmosfe- rycznymi lub samozapłonem), długotrwałe, silne mrozy, a także występujący lokalnie rozwój pasożytów lub szkodników. Istotny jest fakt, iż liczba ofiar śmiertelnych w wyni- ku naturalnych katastrof ekologicznych jest 20-krotnie większa niż w przypadku an- tropogenicznych (s. 384). Przedstawiona powyżej definicja kła- dzie wyraźny nacisk na przyrodniczy aspekt zjawisk. Jednak, rozważając zmiany dokonane w ostatnich dziesięcioleciach w podejściu do zagadnienia klęsk żywioło- wych, A. Lisowski (2000) wskazuje na spo- łeczny aspekt zagrożeń przyrodniczych, powołując się na agendę ONZ – UNDRO (United Nations Disaster Relief Organiza- tion). Jednostka ta, zajmująca się koordy- nowaniem pomocy udzielanej ofiarom klęsk żywiołowych, postrzega zjawisko ekstremalne od strony szkodliwości i po- zwala rozumieć zagrożenia przyrodnicze jako prawdopodobieństwo wystąpienia w określonym czasie, na danym obszarze zjawiska przyrodniczego, które może wy- wołać szkody. Szkody można zakwalifiko- wać do dwóch grup, a mianowicie: 1) niewielkich szkód – zdarzenie nazwane jest wówczas wypadkiem, 2) dużych szkód i strat – zdarzenie nazwa- ne jest wtedy klęską żywiołową, przy czym uwzględnia się tu: a) liczbę ofiar śmiertelnych i rannych, b) wartość szkód materialnych, c) liczbę poszkodowanych materialnie i psychicznie (Lisowski 2000). Definiowanie klęski żywiołowej we- dług ONZ jest zatem ściśle związane z nie- korzystnymi skutkami, jakie poniósł czło- wiek w wyniku zjawiska przyrodniczego, którego nie można dokładnie zlokalizować ani w czasie, ani w przestrzeni, co najwy- żej można określić prawdopodobieństwo jego wystąpienia. W literaturze można się zetknąć z jesz- cze z innym rozumieniem przedstawionych wyżej pojęć. Według J. Whittowa (1980), zjawiska takie, jak pożar stepu spowodowa- ny przez człowieka lub naturalne osunięcie się hałdy w Aberfan (miejscowości w połu- dniowej Walii, dotkniętej tragedią w 1966 r.) to raczej klęska przyrodnicza (na tural di- sasters) niż zagrożenie przyrodnicze (na tu- ral hazards), a to ze względu na trudne roz- graniczenie zagrożeń antropogenicznych od przyrodniczych. Klęska (natural disasters) rozumiana jest jako oddziaływanie na sys- tem biologicznego przeżycia, porządkowy i wartościowy oraz na motywacje człowie- ka. Klęski różnią się przewidywalnością, szybkością nadejścia, zakresem i skutkami (Walmsley, Lewis 1997, s. 179). W celach prawnych i praktycznych, umożliwiających odpowiednim jednost- kom sprawne i skuteczne podejmowanie określonych działań w przypadku zaistnie- nia klęski żywiołowej w naszym kraju, pra- wo polskie w Ustawie z dnia 18 kwiet- nia 2002 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 558) pre- cyzuje, czym jest stan klęski żywiołowej: ekstremalne zjawiska przyrodnicze k lęski elementarne (Polaczkówna 1925, geografia w szkole 5