Jak już wiesz z poprzednich lekcji, gospodarka rynkowa to taki rodzaj gospodarki, w którym decyzje dotyczące zakresu i sposobu produkcji są podejmowane przez podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalnego gospodarowania. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych. Potrzeba ingerencji państwa w sprawy gospodarcze za pomocą polityki ekonomicznej wypływa z ograniczonych możliwości mechanizmów rynkowych w rozwiązywaniu problemów społecznych (np. wzrastającego poziomu bezrobocia, ubóstwa, patologii i przestępczości). Jaką skalę powinny jednak mieć działania państwa? Czy w gospodarce rynkowej zadaniem państwa jest zapewnienie szybkiego tempa wzrostu gospodarczego, czy – odpowiednich warunków życia dla wszystkich grup społecznych?

Cele polityki ekonomicznej państwa

Polityką ekonomiczną nazywamy oddziaływanie państwa na procesy gospodarcze, stosunki ekonomiczne oraz relacje gospodarcze z zagranicą. W gospodarce rynkowej podstawowymi celami polityki ekonomicznej są cele:

• ustrojowo-systemowe i polityczne, np. tworzenie prawa, wzmacnianie pozycji państwa na arenie międzynarodowej, decyzje o uczestniczeniu w globalnych organizacjach społeczno-
  -gospodarczych;
• ekonomiczne, np. zwiększanie wzrostu gospodarczego, przedsiębiorczości, innowacyjności wszystkich podmiotów gospodarczych, umacnianie zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstw i instytucji, zmiany w strukturze gospodarki;
• społeczne, np. wyrównywanie szans w zdobywaniu wykształcenia, ustalanie przepisów dotyczących praw i obowiązków pracowników oraz pracodawców, przeciwdziałanie bezrobociu, ochrona najsłabszych jednostek i grup społecznych;
• ekologiczne, np. ochrona walorów przyrodniczych, rekultywacja środowiska, zapewnienie przestrzennego ładu zagospodarowania;
• obronno-militarne, np. zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego.

W odniesieniu do polityki ekonomicznej mówimy o dwóch podstawowych koncepcjach. Pierwsza z nich zakłada, że w polityce ekonomicznej wystarczą działania na rzecz wzrostu gospodarczego, gdyż to na nim opiera się poprawa materialnego poziomu życia społeczeństwa. Ze wzrostu tego korzystają wszyscy, choć w różnym stopniu i nie zawsze w tym samym czasie. Według drugiej koncepcji rezultaty wzrostu gospodarczego nie rozkładają się w taki sposób, że mogą skorzystać z nich wszyscy. Z tego względu samoczynny mechanizm rynkowy, który przyczynia się do rozwoju gospodarczego, nie zapewnia społeczeństwu sprawiedliwego podziału zysków, natomiast często wytwarza i utrwala nierówności społeczne.

Współcześnie nie występuje na świecie gospodarka rynkowa, w której władze publiczne nie biorą na siebie odpowiedzialności za zaspakajanie zasadniczych potrzeb społecznych. Przede wszystkim państwo tworzy odpowiednie warunki, w których jednostki bądź wspólnoty przejmują część odpowiedzialności za swoje bezpieczeństwo i poziom życia. Główne zadania państwa w zakresie polityki społecznej sprowadzają się do ochrony społeczeństwa przed negatywnymi skutkami przemian ekonomicznych. Sprawiedliwość społeczna została określona w formie zasad konstytucyjnych, będących fundamentem państwa demokratycznego. Zasady te wyrażają wartości, które powinny być chronione w sferze:

• osobistej, np. prawo do życia, wolność słowa, wolność wyznania,
• politycznej, np. prawo do zrzeszania się, udziału w życiu publicznym,
• ekonomicznej, np. wolność działalności gospodarczej, ochrona własności prywatnej,
• socjalnej, np. nadzór państwa nad warunkami wykonywania pracy.

Funkcje państwa w gospodarce rynkowej

         Wyróżnia się następujące funkcje państwa dotyczące gospodarki rynkowej:

• funkcja adaptacyjna, polegająca na podejmowaniu działań zgodnych ze zmieniającymi się uwarunkowaniami zewnętrznymi (np. zmianami w stosunkach międzynarodowych, konfliktami zbrojnymi).
• funkcja stabilizacyjna, polegająca na stabilizacji koniunktury gospodarczej w dłuższym czasie za pomocą instrumentów, takich jak podatki, ilość pieniędzy w obiegu, przeciwdziałanie bezrobociu; w ramach funkcji stabilizacyjnej wyróżnia się politykę makro- i mikroekonomiczną;
• funkcja alokacyjna [Alokacja to podział i przeniesienie ograniczonych zasobów między różne dziedziny.], polegająca na zmianie udziału władz publicznych w podziale dochodów, w finansowaniu sektorów publicznych (np. publiczna służba zdrowia, szkolnictwo, ochrona środowiska czy obrona obywateli) albo określaniu niezbędnego zakresu własności publicznej. W ramach tej funkcji poszukuje się takich rozwiązań instytucjonalno-prawnych, które pozwalają na precyzyjne rozgraniczenie praw własności do poszczególnych zasobów między różne społeczności i instytucje, tak aby w przypadku niekontrolowania własności nie dochodziło do marnotrawstwa zasobów. Przeciwdziała się także praktykom monopolistycznym.
• funkcja redystrybucyjna, polegająca na poprawianiu podziału dochodów osiąganych za pomocą systemu podatkowego, a także na uzupełnianiu dochodów przez świadczenia socjalne. Funkcja ta przyczynia się do wyrównywania poziomu życia w społeczeństwie.

Do realizacji powyższych funkcji państwo wykorzystuje tzw. instrumenty polityki ekonomicznej, które wpływają na kształtowanie podaży i popytu. Należą do nich instrumenty:

• polityki pieniężnej (polega ona m.in. na prowadzeniu, najczęściej przez bank centralny, systematycznych działań mających na celu zapewnienie stabilności cen),
• polityki dochodowej (polega ona m.in. na bezpośredniej ingerencji w proces ustalania wysokości płac i cen),
• polityki zatrudniania (polega ona m.in. na oddziaływaniu na rynek pracy pod kątem potrzeb gospodarki kraju),
• polityki budżetowej (polega ona m.in. na ustalaniu wysokości oraz proporcji dochodów i wydatków budżetowych).

Inflacja i bezrobocie

W gospodarce rynkowej polityka pieniężna musi być prowadzona w sposób precyzyjnie powiązany z polityką dochodową i budżetową. Bardzo restrykcyjna polityka pieniężna może powodować redukcję zatrudnienia, a nadmiernie ekspansywna – może sprzyjać inflacji i – ze względu na zagrożenia związane ze spadkiem płac – powodować wzrost żądań finansowych pracowników. Ponieważ nie można osiągnąć jednocześnie pełnego zatrudnienia i stabilnych cen, ważnymi problemami, które muszą rozwiązać państwa prowadzące gospodarkę rynkową, są inflacja (proces wzrostu poziomu cen) i nadmierne bezrobocie (zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy i jej poszukujących nie znajduje zatrudnienia) [odsyłacz do 4.1].

Sposoby przeciwdziałania inflacji:

• hamowanie wzrostu cen przez odpowiednie hamowanie wzrostu płac (np. negocjacje ze związkami zawodowymi, podatek od nadmiernego wzrostu wynagrodzeń, dążenie do tego, aby wzrost płac nie dokonywał się dzięki wydajności pracy),
• zwiększanie dochodów państwa (np. przez podniesienie podatków, zmniejszanie wydatków budżetowych),
• regulowanie dopływu pieniądza do obiegu za pośrednictwem banku centralnego, którym w Polsce jest Narodowy Bank Polski [odsyłacz do 3.2],
• zlikwidowanie monopoli i dążenie do stworzenia konkurencji doskonałej.

Sposoby zwalczania bezrobocia:

• pobudzanie procesów gospodarczych (np. przez zmiany w Kodeksie pracy, działania na rzecz przyciągania inwestorów zagranicznych, którzy stworzą nowe miejsca pracy, zmiany podatkowe, zachęty do uruchamiania działalności gospodarczej),
• aktywizacja bezrobotnych w ramach programów umożliwiających uzyskanie nowych kwalifikacji,
• lepsze i szybsze dopasowywanie produkcji do zmieniających się potrzeb rynkowych,
• wspieranie rozwoju inwestycji i programów budownictwa mieszkaniowego, przy których bezrobotni mogą znaleźć zatrudnienie, a firmy możliwość zbytu dla swoich produktów i usług,
• zwiększanie konkurencyjności krajowych produktów,
• pobudzanie przedsiębiorczości,
• ochrona istniejących miejsc pracy,
• wzrost zatrudnienia przez zmniejszenie kosztów pracy.

Współcześnie w zależności od stopnia i sposobu ingerencji państwa w mechanizm rynkowy istnieją różne modele gospodarki rynkowej (np. anglosaski, skandynawski). Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa.

	Ciekawostka ze świata
	Najwyższy poziom inflacji w Polsce zanotowano w 1989 r., kiedy to wyniósł on ponad 600%. Najwyższą inflacją w skali świata była hiperinflacja na Węgrzech, która w 1946 r. wyniosła 41 900 000 000 000 000% (41,9 biliarda procent) w skali miesiąca, a największym nominałem był węgierski banknot o nominale 100 000 000 000 000 000 000 pengő.

Ciekawostka z Polski

W 2011 r. w Polsce wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 15 lat i więcej był o około 1/4 niższy niż wskaźnik zatrudnienia mężczyzn. W grupie pracujących kobiet aż 38% posiadało wykształcenie wyższe, a w grupie pracujących mężczyzn – odpowiednio tylko 22%. Kobiety jednak rzadziej zajmują stanowiska kierownicze, zwłaszcza – wyższego szczebla. W grupie osób pracujących na stanowiskach kierowniczych 40% stanowiły kobiety, a udział kobiet – pracodawców był jeszcze niższy i wynosił 32%. [http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/f_kobiety_i_mezczyzni_na_rynku_pracy_2012.pdf]

Ciekawostka z Unii Europejskiej

W 2011 r. Polska znajdowała się na 20. miejscu wśród krajów Unii Europejskiej pod względem wskaźnika zatrudnienia kobiet. Państwa UE, w których wartości tego wskaźnika są najwyższe, to Szwecja, Dania, Niderlandy, Niemcy, Finlandia i Austria, natomiast państwa, w których wartości tego wskaźnika są najniższe, to: Malta, Grecja i Włochy. [http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/f_kobiety_ i_mezczyzni_na_rynku_pracy_2012.pdf]

Warto kliknąć i wiedzieć więcej

[Interaktywny wykres zmian poziomu inflacji w państwach UE na tle średniego poziomu inflacji w latach 1997–2010; http://ec.europa.eu/ economy_finance/focuson/inflation/measuring_pl.htm] [Inflacja w Polsce; http://www.nbp.pl/home.aspx?f= /statystyka/bazowa/bazowa.htm] [Bezrobocie w UE; http://forsal.pl/artykuly/701268,eurostat_ bezrobocie_w_ue_wynioslo_w_marcu_10_9_proc.html] [Bezrobocie w Polsce; http://www.stat.gov.pl/gus/5840_2047_PLK_HTML.htm]

	W zgodzie z prawem
	[Decyzja Komisji z dnia 23 grudnia 2002 r. wykonująca rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 w zakresie zestawiania wolnych miejsc pracy i wniosków o zatrudnienie; http://www.eures.praca.gov.pl/zal/podstawy_prawne/Decyzja_KE_23-12-2002.pdf]

Ćwiczenia

1.      Wymień skutki inflacji i bezrobocia.

2.      Przedstaw najważniejsze funkcje państwa w gospodarce rynkowej.